ZABYTEK – istotą zabytku jest jego przynależność do przeszłości oraz wartości określone przez specjalistów. Autentyzm zabytku wiąże się z zachowaniem jego materii.
Wg. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami: „1) zabytek – nieruchomość lub rzecz ruchoma, ich części lub zespoły, będące dziełem człowieka lub związane z jego działalnością i stanowiące świadectwo minionej epoki bądź zdarzenia, których zachowanie leży w interesie społecznym ze względu na posiadaną wartość historyczną, artystyczną lub naukową;”
„W ujęciu prawnym natomiast to przedmiot lub obiekt poddany ochronie prawnej ze względu na szczególne wartości, stwierdzone naukowo i potwierdzone formalnie wpisem do rejestru zabytków.” M.T. Witwicki, Kryteria oceny wartości zabytkowej obiektów architektury jako podstawa wpisu do rejestru zabytków.
DZIEDZICTWO KULTUROWE
Dziedzictwem kulturowym są dobra kultury, które uznane zostały za wartościowe przez kolejne pokolenia i dzięki temu dotrwały do dziś.
Istotą dziedzictwa jest jego współczesne i przyszłe znaczenie, służy ono współczesnym i przyszłym potrzebom. Dziedzictwo to nie tylko materialne dobro kultury, ale także nasza pamięć i tożsamość (wartości niematerialne). Nie jest to tylko przedmiot ochrony, jest to również potencjał dla przyszłego rozwoju. O przyjęciu dziedzictwa jako swoje decyduje społeczność. Autentyzm dziedzictwa wiąże się z doznaniami i wartościami społecznymi.
Samej wartości niematerialnej nie można jednak wpisać do rejestru zabytków.
PODSTAWOWE KATEGORIE ZABIEGÓW KONSERWATORSKICH
KONSERWACJA – działania techniczne podejmowane w celu utrzymywania zabytku w dobrym stanie poprzez doraźne naprawy, oraz wzmacnianie substancji i struktury zabytku przy wykorzystaniu tradycyjnych i współczesnych metod technicznych. Wykluczone są przy tym jakiekolwiek zmiany w ukształtowaniu i wystroju obiektu.
konserwacja profilaktyczna – konserwacja polegająca na stałym utrzymywaniu zabytku w dobrym stanie poprzez doraźne, drobne naprawy. Nic złego się jeszcze nie dzieje, ale zabezpieczamy obiekt przed możliwymi zagrożeniami.
konserwacja zachowawcza – konserwacja polegająca na wzmacnianiu substancji i struktury zabytku przy wykorzystaniu najnowszych środków i metod technicznych. Wykluczone są przy tym zmiany formy detalu budowli.
RESTAURACJA – polega na ujawnieniu i uczytelnieniu historycznej formy budowli lub zespołu zabytkowego dla zwiększenia oddziaływania dydaktycznego i estetycznego zabytku.
Uczytelnić historyczną formę budynku można poprzez: niewielkie uzupełnienia zharmonizowane z całością i jednoznacznie odróżniające się od partii autentycznych, tak żeby nie fałszowały wartości dokumentalnej zabytku.
Może to być na przykład uzupełnienie kamiennego obramienia, uzupełnienia brakujących elementów cegieł w elewacji lub stolarki okiennej.
W niektórych przypadkach uczytelnienie formy można uzyskać poprzez odsłonięcie zabytku lub jego części spod faz późniejszych pod warunkiem, że usunięte elementy mają zdecydowanie niższą wartość od wydobytych. Stan zachowania oraz ilość substancji zabytkowej, która ma być wydobyta powinny zasługiwać na odsłonięcie, np. rozbiórka późniejszych ścianek działowych, dobudowanych elementów, detali itp.
Warunkiem koniecznym zabiegu restauracji jest dostarczona przez sam zabytek pewność naukowa – w odróżnieniu od hipotezy (przypuszczenia). Uzupełnienia powinny odróżniać się od części autentycznych.
UZUPEŁNIENIA ZABYTKOWYCH STRUKTUR
Uzupełnienia parahistoryczne. Są to uzupełnienia w miejscach gdzie bryła budynku lub założenia architektonicznego się nie zachowała. Działania polegają na przywróceniu niezachowanemu w części zabytkowi jego kształtu, układu przestrzennego przez odtworzenie utraconych części. Części te zostały utracone na skutek zniszczeń lub utylitarnych przebudów i adaptacji. Może to być na przykład przywrócenie całości układu przestrzennego, powtórne zespolenie i zharmonizowanie brył.
Warunkiem podejmowania takich działań jest pełna wiedza naukowa o niezachowanych fragmentach, czy obiektach i ich otoczeniu. Uzupełnienia powinny mieć jednoznacznie współczesny charakter.
Reintegracja – synonim „scalenia”, czyli uzupełnienie braków i ubytków nie w formie historycznej, lecz współczesnej.
Uzupełnienia ahistoryczne, są to uzupełnienia poprzez rozbudowę obiektu zabytkowego, dobudowę, lokalizację nowego obiektu kubaturowego na działce.
Może być to architektura środowiskowa (relatywna) – czyli nawiązująca do form zabytkowych lub wyprowadzana z nich. Architektura mimetyczna – naśladująca zabytkowe formy. Uzupełnienia mogą przybrać też formę architektury neutralnej, która stanowi współczesne tło dla architektury historycznej.
Innym podejściem jest też architektura odmienna, kontrastująca lub przeciwstawiająca się formom zabytkowym.
REINTEGRACJA jest zespoleniem i zharmonizowaniem struktury przestrzennej obszaru problemowego z zastosowanie restauracji historycznych form architektonicznych (restauracja), współczesnych form architektonicznych (uzupełnienia parahistoryczne) w miejscu niezachowanych fragmentów i przy zastosowaniu ich pierwotnych gabarytów.
REWALORYZACJA to działania konserwatorskie mające na celu przywrócenie wartości użytkowych i ekspozycję dziedzictwa kulturowego zarówno zabytków architektury jaki i zespołów urbanistycznych.
Pojęcie rewaloryzacji w odniesieniu do obiektów architektury zawiera połączenie zabiegów konserwatorskich (takich jak oczyszczenie, rekompozycja, reintegracja czy odbudowa) z całym repertuarem zabiegów adaptacyjnych. Rezultatem tych działań jest dostosowanie istniejących lub zdegradowanych założeń, z możliwie maksymalnym zachowaniem walorów historycznych, do wymogów współczesnych użytkowników, dostosowanie funkcjonalne oraz integrację z kontekstem urbanistycznym. Rewaloryzacja w połączeniu z całokształtem działań gospodarczych i społecznych związanych z poprawą funkcjonalną i użytkową nazywana jest rewitalizacją.
ZASTĘPOWANIE KONSERWACJI I RESTAURACJI RENOWACJĄ jest świadomym dążeniem do przywracania zabytkom dawnej świetności. Oznaki upływu czasu mogą zostać uznane przez właścicieli i lokalne władze jako wstydliwe, jako przejaw zaniedbań. Wartości autentyzmu i dawności (wg Riegla – wartości starożytnicze) są często bezpowrotnie niszczone przez pośpiech i niewłaściwe działania. Nasilają się tendencje do budowy „NOWYCH ZABYTKÓW” w postaci historyzujących architektonicznie uzupełnień zabytkowych struktur.
INWENTARYZACJA BUDOWLI ZABYTKOWEJ I BADANIA KULTUROWE są podstawą opracowania projektu architektoniczno-konserwatorskiego. Badania historyczne (kwerendy) badania archeologiczne, badania historyczno-architektoniczne architektury. Studia środowiskowe/krajobrazowe badania polichromii/malarstwa ściennego, badania dendrochronologiczne, badania warunków gruntowych fundamentowania.
WALORYZACJA KONSERWATORSKA ZABYTKU ARCHITEKTURY wartości kulturowe, artystyczne, estetyczne, naukowe, historyczne oraz stan techniczny.
DZIAŁANIA KONSERWATORSKIE PRZY ZABYTKU ARCHITEKTURY to konserwacja, restauracja, odbudowa, restytucja, anastyloza (rekompozycja), reintegracja, integracja i translokacja.
- FORMY OCHRONY ZABYTKÓW
- 1) wpis do rejestru zabytków 2) uznanie za pomnik historii 3) utworzenie parku kulturowego 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
Ochrona zabytków polega, w szczególności na podejmowaniu przez organy administracji publicznej działań mających na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych możliwiających trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie. 2) zapobieganie zagrożeniom mogącym spowodować uszczerbek dla wartości zabytków. 3) udaremnianie niszczenia i niewłaściwego korzystania z zabytków. 4) przeciwdziałanie kradzieży, zaginięciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granicę. 5) kontrolę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków. 6) uwzględnianie zadań ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska.
Powyższe zadania są obowiązkiem organów państwa i samorządów terytorialnych.
Opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku. 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku. 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie. 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniający trwałe zachowanie jego wartości. 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.
ORGANY OCHRONY ZABYTKÓW to Minister Kultury i Ochrony Dziedzictwa Narodowego, Wojewoda, w imieniu którego zadania i kompetencje w tym zakresie wykonuje Wojewódzki Konserwator Zabytków.
Wojewoda na wniosek Wojewódzkiego Konerwatora Zabytków, może powierzyć w drodze porozumienia prowadzenie niektórych spraw z zakresu swojej właściwości, w tym wydawanie decyzji administracyjnych gminom i powiatom, a także związkom gmin i powiatów leżących na terenie województwa. Zadania te mogą być również powierzone instytucjom wyspecjalizowanym w opiece nad zabytkami za zgodą organizatora właściwego dla tych instytucji. Prowadzenie rejestru zabytków oraz wojewódzkiej ewidencji zabytków jak również wydawanie decyzji administracyjnych w tym zakresie nie może być przekazywane.
